Betekenis van figuren en kleuren in de heraldiek / R.H. Postma

 


Inleiding

Wanneer men naar een wedstrijd kijkt, valt op dat de deelnemers van de deelnemende partijen verschillende kleuren dragen. Dat is maar goed ook want anders weten de spelers in het vuur van het spel niet wie bij wie hoort. Zo was het ook in de tijd van de riddertoernooien. Door het dragen van verschillende wapens en kleden kon men zien wie lid van welke partij was.

Hier zijn we in feite bij de essentie van de heraldiek aangeland: de heraldiek is een middel om je te onderscheiden: wie hoort bij wie? Dat kan met kleuren en met symbolen. Aan kleuren en symbolen wordt vaak een diepere betekenis toegedicht. Over die symboliek gaat dit hoofdstuk.

 

Oersymbolen?

Tegen het einde van de 14de eeuw verschenen de speelkaarten in Europa. De monnik Ingold vertelt in zijn boek Das Guldin Spil dat ze in 1472 naar Duitsland zijn gebracht door soldaten die rond 1310 in het gevolg van keizer Hendrik VII terugkeerden.

Er verschenen op de Duitse kaarten vier symbolen waarvan de oorsprong moeilijk te herleiden is: harten, bellen, bladeren en eikels. Ze zouden zich hebben ontwikkeld uit de bekers, munten, stokken en zwaarden van de Italiaanse kaarten. Er wordt wel gezegd dat ze de jaargetijden voorstellen; harten voor de lente, bellen voor de zomer, bladeren voor de herfst en eikels voor de winter. We gebruiken nu: Harten, Klaveren, Ruiten en Schoppen. Deze figuren schijnen in Frankrijk ontstaan te zijn.

 

In de heraldiek is rood een hoofdkleur: harten en ruiten zijn rood. Ruiten zou de punt van een lans of speer zijn. Als je die in het hart steekt, komt er bloed tevoorschijn. Dit zijn dan symbolen van leven en dood. Vandaar de kleur rood die hier is toegepast.


 

 

 Freija  

 


De schoppen is een blad van de lindeboom, een oud Germaans symbool. Freija was bij de Germanen de godin van de vruchtbaarheid. Zij rustte tijdens haar reizen in de takken van een lindeboom. Volgens oud gebruik werd er vroeger een lindeboom geplant als er een baby werd geboren. Zolang het de linde goed ging, ging het de baby ook goed. De linde trekt zijn kracht uit de aarde – de zwarte grond. De linde vinden we nu nog wel als levensboom in de bovenlichten van sommige deuren. De klaver is tevens een symbool van groei en vruchtbaarheid. Zij groeit uit de aarde en is voedsel voor dieren. Zo zouden de tekens van de speelkaarten dan symbolen zijn van leven een dood: vruchtbaarheid en wasdom.

 

Symboliek van kleuren

Kleurensymboliek is afhankelijk van tijd, land, cultuur, traditie en van plaatselijke omstandigheden. In het Missale Romanum (1570) kregen kleuren een specifieke betekenis waardoor men personen als Maria


en Jezus gemakkelijker kon herkennen of om liefde, lijden of heiligheid uit te drukken. Kleur hielp zo mee om de afbeeldingen op mozaïeken, muurschilderingen, schilderijen, beelden, iconen en gebrandschilderde ramen te begrijpen.

 

Rood

Rood is de kleur die het meeste effect heeft op de mens. Dat komt doordat onze voorouders vooral van vruchten leefden. Omdat rijpe vruchten rood zijn, is de mens gevoelig voor deze kleur. Ook omdat rood de kleur van bloed en van vuur is, valt ze zo op. Rood trekt zo sterk de aandacht dat het overal gebruikt wordt als een signaalkleur. Denk maar aan verkeerslichten, verkeersborden, achter- en remlichten, het rode tekentje op de warmwaterkraan…

Rood is de kleur van leven, van warmte en daarom de kleur van de liefde en de hartstocht.

In de Middeleeuwen was rood de kleur van de zonde en van vernietigend geweld. De duivel was daarom rood. Roodharige vrouwen werden gemakkelijk van hekserij verdacht en op de brandstapel geworpen. Priesters droegen rode gewaden als bescherming tegen duivelse krachten.

 

Geel

Ze bevat het meeste licht van alle kleuren. Doordat het zo opvallend is, wordt geel vaak gebruikt als signaalkleur. Zo is een ambulance geel van kleur. Geel wordt verbonden met de zon, met licht en leven. Geel hoort ook bij Pasen, bij paaskuikens en dat betekent: nieuw leven.

In de Middeleeuwen werd geel vaak in verband gebracht met haat en vijandschap. Geel is ook de kleur van de wijsheid, groot denkvermogen en hoge intelligentie. Ze activeert de hersenen en zet aan tot werkzaamheid. Geel is de kleur van creativiteit, stimuleert de fantasie en is goed tegen neerslachtigheid.

 

Groen

De geschiedenis van de mens begon in het groen, in het bos en op de weiden. Daarom is deze kleur voor ons veilig en rustig. Omdat groen staat voor veiligheid, is het ook het de onderste kleur van het verkeerslicht. Mededelingen die naar veiligheid en dienstverlening verwijzen, zijn groen. Denk maar aan het signaleren van nooduitgangen en eerstehulpposten bijvoorbeeld.

In de Katholieke Kerk wordt gedurende een aantal weken na Driekoningen een groen liturgisch gewaad gedragen. Met deze kleur wordt uitdrukking gegeven aan de hoop en de terugkerende vruchtbaarheid van de natuur.

Groen is echter een rare kleur: enerzijds is het de kleur van de natuur en van de veiligheid en anderzijds is het de kleur van vergif en griezelige gedrochten. Groen wordt vaak in verband gebracht met negatieve zaken. Groen wordt verbonden met alles wat niet-menselijk is (Draken, buitenaardse wezens…)

Dat groen een tweeslachtige kleur is, is ook al te merken in het oude Egypte waar de god Osiris, die groen als kleur had, zowel de heerser van het dodenrijk was als de god van de vruchtbaarheid. Vroeger was groen de kleur die gebruikt werd voor een bruidsjapon, omdat groen vereenzelvigd werd met vruchtbaarheid.

 

Blauw

Blauw is een koele, rustige en neutrale kleur. Het werkt kalmerend en verzachtend. Het is de kleur van sprookjes en fabels. Blauw is ook de kleur van de hemel. In alle tijden en alle culturen is de blauwe hemel de verblijfplaats van de goden en de godinnen. In de klassieke oudheid was blauw de kleur van de oppergod en dus een bovenaardse kleur. Later werd dit dan de kleur van de adel, omdat iedereen vond dat deze verheven waren boven het gewone volk.

Vroeger dacht men dat blauw ook de kracht had om kwade machten te verdrijven, daarom werden de deuren en de luiken van de huizen vaak helblauw geverfd. Blauw wordt over de hele wereld gebruikt als kleur voor openbare mededelingen, pictogrammen en verkeersborden. Wit op blauw is de beste combinatie voor teksten en mededelingen die op afstand gelezen moeten kunnen worden.

 

Wit en zwart

Wit is de optelsom van alle kleuren samen. Wanneer licht op een voorwerp valt en dit licht wordt volledig teruggekaatst, dan zien wij dit voorwerp wit. Bij zwart is het net omgekeerd. Wanneer er licht valt op een voorwerp en dit voorwerp kaatst geen licht terug, dan zien wij het voorwerp zwart. Puur zwart is dus in feite onzichtbaar.

Wit neemt geen warmte op en straalt geen warmte uit.

Zwart betekent nacht, duisternis en levenloosheid, het wordt daarom in de meeste landen als rouwkleding gedragen. Zwart als rouwkleur wordt tegenwoordig vervangen door grijs.


 

Symbool

 

Betekenis

o.a. bij familie:

Aar

vruchtbaar, gelukkig ondernemen, embleem van oogst, vrede, welvaart en het dagelijkse brood

Siccama, Doma, Bierma. Udding, Roggenkamp

Adelaar

 

macht en heerschappij, zonnedier

Welt, [van] Heemstra

Anker

Chr. symbool, betekenis: hoop. Tevens scheepvaartembleem

Mancadan, Spreen Brouwer, Hucklenbruch

Balk

hechtheid, steun, kracht, sterk van karakter

Hoppinck, Holman

Bloem

symbool van het leven

Boelens, Eppinga, Blaupot

Bok

taaie weerstand, behendigheid, snelheid, scherpzinnigheid

Coenders, Bokma de Boer

Boom

Eenheid

Robles, Von Eichstorff, Bouritius

Burcht

Verdediging

Van Slooten, Rodenburg

Bijenkorf

Vlijt

Uding, De Jong

Bijl

Werkzaamheid en vlijt

Aalsma, Alzum, Hooghiem

Degen

Vrijheid

Aldershof, Cluiving, Wijbenga

Drieberg

teken van grondbezit, tevens reinheid, aanhankelijkheid

Kromhout, Van der Meer

Druiventros

Wijnbouw, vruchtbaarheid, overvloed

Mancandan, Van Wijngaarden

Duif

 

Vrede, verzoening, eenvoud, onschuld en zuiverheid.

Möller, Duijff Knottnerus

Eenhoorn

Dapperheid, strijdlust

Humalda

Eikel

Bosbezit

Teijens, Siccama

Everzwijn

Vrijheid, ongebreidelde kracht

Bergsma

Gans

Waakzaamheid

Bolhuis, Dijkstra

Granaatappel

vruchtbaarheid en eensgezindheid

Bouricius, Quintus

Griffioen

Scherpzinnigheid en overleg

Stellingwerff, Bolt

Haan

Waakzaamheid

Broersma, Glinstra, De Haan

Haas

Snelheid, vruchtbaarheid

Van der Veen, Hazelhof

Halve adelaar

(of Friese adelaar) rechtssymbool

Zeer vele

Hand

(voorkomend uit een wolk) kracht, trouw, vlijt, onschuld

Hania, Hanje

Hart

zuivere rechtspraak, ook recht op vrije jacht

Douma, Donia

Hoefijzer

magische kracht, geluk (bijgeloof)

Smeding, Dijkstra

Hond

 

waakzaamheid, trouw, aanhankelijkheid

 

[Hora] Siccama, Scheltinga, Barel, Jeppema,

Te Nijenhuis,

Hoorn

overvloed, rijke zegen en onvergankelijk geluk

Bonnema

Horens

ossen- of buffel: als helmteken: doodsverachting, strijdlust, kracht

Eizema

Hulst

Boetvaardigheid

Linthorst Homan

Jachthoorn

kenteken van de jacht en van roem

De Jager, Van Horn

Kaars

Het tijdelijke

Van den Belt

Keper

(of chevron) hechtheid, steun, kracht

Douma,

Te Nijenhuis,

IJsselmuiden,

Klaverblad

oprechtheid, hoop, maar ook weidebezit

Siccama, vele andere, Buwalda, van Loo

Knol

groeikracht, levenskracht

Woldring, Knol

Koe

kracht, dienstbaarheid

Buma, Bontekoe, Hamming

Kookpot

Gastvrijheid

Potter

Krans

(blader- of bloemen) vreugde, eer en trots

Laurmann

Kruis

(ruim 800 soorten) symbool van het Christelijk geloof

Möller,Kruis, Meertens

Lam

 

zachtmoedigheid en geduld, reinheid en onschuld

Lambergen, Blink, Westerdijk

Leeuw

Dapperheid en moed

Lewe van Aduard, Leemhuis, Minnema

Lelie

(Franse) Maria-symbool, onschuld, reinheid, onthouding

Hut, Van Dekema

Lindeboom

tederheid, zachtheid, bekoorlijkheid

Lindeboom

Meerblad

(plompeblad) waarheid en trouw

Luinstra

Melusine

 

(zeemeermin met dubbele staart) moederliefde, maagdelijkheid

Lusignan, koningen van Armenië

Merlet

(vogeltje zonder snavel en poten) de goede klank van een eerbare naam

Dull tot Backenhagen, Rowaan

Molenrad

Maalrecht

Möller, Van der Molen

Molenijzer

Oud rechtssymbool

Mulder, Koiter

Morenkop

verblijf in de tropen, slaven, kruistochten

Roorda

Mossel

pelgrimage, verre reizen, zwijgzaamheid

Paus Benedictus XVI, Mossel

Mijter

Geestelijke macht

Van Doore

Notenboom

Onschuld

Notenboom

Oester

Stilzwijgendheid

Herkingen (plaats)

Olijftak

vredesembleem, ook smart en beproeving

Olivier

Ooievaar

vrede en geluk van het huis

Rheen

Os / stier

Oerkracht

Bolhuis

Paal

Karaktersterkte

Schotanus, Drent

Paard

snelheid, kloekheid, uithoudingsvermogen

Hiemstra, Rooda

Pauw

verheerlijking en opstanding, ijdelheid, overvloed

Feitsma

Pelikaan

opofferende moederliefde

Wiersema, Wigboldus

Ploeg

Landbouwembleem

Hofman,

de Graaf

Poort

openhartigheid, gastvrijheid, zekerheid

Poortinga

Pijl

snelheid, behendigheid

Wissema

Raaf

moed, grote begaafdheid

Storm van ’s Gravenzande, de Sigers ther Borch

Rad

rollend geluk

Holman, Huizinga, Alzum

Ram

geduld, verzoening, gematigdheid

Van Sallandt, van Hoeckelum

Ramskop

weiderecht van schapen

Huijing

Riet

leergierigheid en gedweeheid

Holdinga, Wartena

Ring

Eeuwigheidsymbool

De Vries, Jaarmsa

Roos

jeugd, schoonheid, lieftalligheid, liefde, vreugde, onschuld

Atsma, Hut

 

witte roos = vreugde

Jansonius

 

gouden roos = roem,

Rengers

Ruit

rechtssymbool; de ongelijkheid van het aardse

Jonkman, Walta

Ruiter

Deugdzaamheid

De Ruijter, Obreen

Rijksappel

(wereldbol) volkomenheid

Werumeus, Greijdanus, Andringa

Schaar

beroepswapen (meestal kleermaker)

Bekkema

Schapenschaar

Weiderecht

Scheers

Schelp

(St.-Jacobs-) pelgrimage, zwijgzaamheid

Van der Wal, Keizer

Slang

veldheerschap, roem, list, leven en dood

Fledderus, Schregardus

Sleutel

vertrouwen, zwijgzaamheid, dienstwaardigheid

Dijkstra, Wibbens Adelen

Snip

Behoedzaamheid

Snip

Ster

geluk, heil, ook Maria-symbool, leid-ster leiding

Haitsma, Vulsma, Rosema

Tak

standvastigheid, ook: 'wijde vertakking in de familie'

Kiers, Immenga

Tulp

voorzorg, behoorlijkheid

Schurer

Uil

wereldlijke wijsheid

Glas, Van der Meulen

Vierblad

Geluksteken

Rosmalen

Vis

Matigheid

Botma, Sinnema

Vos

slimheid, sluwheid

De Jager, Van Riesen, Vos

Vuur

reinheid, zuiverend element

Herbranda, Vonck

Wassenaar

(maansikkel) veranderlijkheid

Bobbynga, Wassenaar, Unia

Weegschaal

gerechtigheid, matigheid, gelijkheid

Talens

Wereldbol

het de wereld overwinnende Christendom

Sinnema

Wijnstok

gezelligheid, vrolijkheid

Leefsma

Zandloper

het tijdelijke van het leven

Stemphoorn, Zuidhof, Huizinga

Zeis

sterfelijkheid en de dood

Steenstra, Niemeijer

Zon

Lichtend voorbeeld

De Boo, Knot

Zwaan

Waardigheid, deftigheid, trouw

 

Fogelsangh, Zuiderbaan, Hoekema, Albada

Zwaard

Vrije man

Douma, Zwolsman

Zwaluw

Moed en geluk aanbrengend

Swalue

 

Bronnen

Familiewapens, ‘n oude traditie herleeft, Jan Zeeman

Genealogysk jierboek, 1993, Fryske Akademy Ljouwert, wapens Hesman troch J.C. Terluin

Heraldiek, Ottfried Neubecker

Prisma van de symbolen: historisch-culturele symbolen van A tot Z verklaard / [Hans Biedermann ; vert. uit het Duits door André Abeling ... et al.], 1991 Vert. van: Knaurs Lexikon der Symbole. - München : Droemer Knaur, 1989

Er is meer tussen hemel en aarde, Joanna Crosse, Lemniscaat Rotterdam, 1999

http://spirituelesymboliek.startpagina.nl/