Inleiding
Wanneer men naar een wedstrijd kijkt, valt op dat de deelnemers van de deelnemende partijen verschillende kleuren dragen. Dat is maar goed ook want anders weten de spelers in het vuur van het spel niet wie bij wie hoort. Zo was het ook in de tijd van de riddertoernooien. Door het dragen van verschillende wapens en kleden kon men zien wie lid van welke partij was.
Hier zijn we in feite bij de essentie van de heraldiek aangeland: de heraldiek is een middel om je te onderscheiden: wie hoort bij wie? Dat kan met kleuren en met symbolen. Aan kleuren en symbolen wordt vaak een diepere betekenis toegedicht. Over die symboliek gaat dit hoofdstuk.
Oersymbolen?
Tegen het einde van de 14de eeuw verschenen de speelkaarten in Europa. De monnik Ingold vertelt in zijn boek Das Guldin Spil dat ze in 1472 naar Duitsland zijn gebracht door soldaten die rond 1310 in het gevolg van keizer Hendrik VII terugkeerden.
Er verschenen op de Duitse kaarten vier symbolen waarvan de oorsprong moeilijk te herleiden is: harten, bellen, bladeren en eikels. Ze zouden zich hebben ontwikkeld uit de bekers, munten, stokken en zwaarden van de Italiaanse kaarten. Er wordt wel gezegd dat ze de jaargetijden voorstellen; harten voor de lente, bellen voor de zomer, bladeren voor de herfst en eikels voor de winter. We gebruiken nu: Harten, Klaveren, Ruiten en Schoppen. Deze figuren schijnen in Frankrijk ontstaan te zijn.
In de heraldiek is rood een hoofdkleur: harten en ruiten zijn rood. Ruiten zou de punt van een lans of speer zijn. Als je die in het hart steekt, komt er bloed tevoorschijn. Dit zijn dan symbolen van leven en dood. Vandaar de kleur rood die hier is toegepast.
Freija
De schoppen is een blad van de lindeboom, een oud Germaans symbool. Freija was bij de Germanen de godin van de vruchtbaarheid. Zij rustte tijdens haar reizen in de takken van een lindeboom. Volgens oud gebruik werd er vroeger een lindeboom geplant als er een baby werd geboren. Zolang het de linde goed ging, ging het de baby ook goed. De linde trekt zijn kracht uit de aarde – de zwarte grond. De linde vinden we nu nog wel als levensboom in de bovenlichten van sommige deuren. De klaver is tevens een symbool van groei en vruchtbaarheid. Zij groeit uit de aarde en is voedsel voor dieren. Zo zouden de tekens van de speelkaarten dan symbolen zijn van leven een dood: vruchtbaarheid en wasdom.
Symboliek van kleuren
Kleurensymboliek is afhankelijk van tijd, land, cultuur, traditie en van plaatselijke omstandigheden. In het Missale Romanum (1570) kregen kleuren een specifieke betekenis waardoor men personen als Maria
en Jezus gemakkelijker kon herkennen of om liefde, lijden of heiligheid uit te drukken. Kleur hielp zo mee om de afbeeldingen op mozaïeken, muurschilderingen, schilderijen, beelden, iconen en gebrandschilderde ramen te begrijpen.
Rood
Rood is de kleur die het meeste effect heeft op de mens. Dat komt doordat onze voorouders vooral van vruchten leefden. Omdat rijpe vruchten rood zijn, is de mens gevoelig voor deze kleur. Ook omdat rood de kleur van bloed en van vuur is, valt ze zo op. Rood trekt zo sterk de aandacht dat het overal gebruikt wordt als een signaalkleur. Denk maar aan verkeerslichten, verkeersborden, achter- en remlichten, het rode tekentje op de warmwaterkraan…
Rood is de kleur van leven, van warmte en daarom de kleur van de liefde en de hartstocht.
In de Middeleeuwen was rood de kleur van de zonde en van vernietigend geweld. De duivel was daarom rood. Roodharige vrouwen werden gemakkelijk van hekserij verdacht en op de brandstapel geworpen. Priesters droegen rode gewaden als bescherming tegen duivelse krachten.
Geel
Ze bevat het meeste licht van alle kleuren. Doordat het zo opvallend is, wordt geel vaak gebruikt als signaalkleur. Zo is een ambulance geel van kleur. Geel wordt verbonden met de zon, met licht en leven. Geel hoort ook bij Pasen, bij paaskuikens en dat betekent: nieuw leven.
In de Middeleeuwen werd geel vaak in verband gebracht met haat en vijandschap. Geel is ook de kleur van de wijsheid, groot denkvermogen en hoge intelligentie. Ze activeert de hersenen en zet aan tot werkzaamheid. Geel is de kleur van creativiteit, stimuleert de fantasie en is goed tegen neerslachtigheid.
De geschiedenis van de mens begon in het groen, in het bos en op de weiden. Daarom is deze kleur voor ons veilig en rustig. Omdat groen staat voor veiligheid, is het ook het de onderste kleur van het verkeerslicht. Mededelingen die naar veiligheid en dienstverlening verwijzen, zijn groen. Denk maar aan het signaleren van nooduitgangen en eerstehulpposten bijvoorbeeld.
In de Katholieke Kerk wordt gedurende een aantal weken na Driekoningen een groen liturgisch gewaad gedragen. Met deze kleur wordt uitdrukking gegeven aan de hoop en de terugkerende vruchtbaarheid van de natuur.
Groen is echter een rare kleur: enerzijds is het de kleur van de natuur en van de veiligheid en anderzijds is het de kleur van vergif en griezelige gedrochten. Groen wordt vaak in verband gebracht met negatieve zaken. Groen wordt verbonden met alles wat niet-menselijk is (Draken, buitenaardse wezens…)
Dat groen een tweeslachtige kleur is, is ook al te merken in het oude Egypte waar de god Osiris, die groen als kleur had, zowel de heerser van het dodenrijk was als de god van de vruchtbaarheid. Vroeger was groen de kleur die gebruikt werd voor een bruidsjapon, omdat groen vereenzelvigd werd met vruchtbaarheid.
Blauw is een koele, rustige en neutrale kleur. Het werkt kalmerend en verzachtend. Het is de kleur van sprookjes en fabels. Blauw is ook de kleur van de hemel. In alle tijden en alle culturen is de blauwe hemel de verblijfplaats van de goden en de godinnen. In de klassieke oudheid was blauw de kleur van de oppergod en dus een bovenaardse kleur. Later werd dit dan de kleur van de adel, omdat iedereen vond dat deze verheven waren boven het gewone volk.
Vroeger dacht men dat blauw ook de kracht had om kwade machten te verdrijven, daarom werden de deuren en de luiken van de huizen vaak helblauw geverfd. Blauw wordt over de hele wereld gebruikt als kleur voor openbare mededelingen, pictogrammen en verkeersborden. Wit op blauw is de beste combinatie voor teksten en mededelingen die op afstand gelezen moeten kunnen worden.
Wit is de optelsom van alle kleuren samen. Wanneer licht op een voorwerp valt en dit licht wordt volledig teruggekaatst, dan zien wij dit voorwerp wit. Bij zwart is het net omgekeerd. Wanneer er licht valt op een voorwerp en dit voorwerp kaatst geen licht terug, dan zien wij het voorwerp zwart. Puur zwart is dus in feite onzichtbaar.
Wit neemt geen warmte op en straalt geen warmte uit.
Zwart betekent nacht, duisternis en levenloosheid, het wordt daarom in de meeste landen als rouwkleding gedragen. Zwart als rouwkleur wordt tegenwoordig vervangen door grijs.
Symbool
|
Betekenis |
o.a. bij familie: |
Aar |
vruchtbaar, gelukkig ondernemen, embleem van oogst, vrede, welvaart en het dagelijkse brood |
Siccama, Doma, Bierma. Udding, Roggenkamp |
Adelaar
|
macht en heerschappij, zonnedier |
Welt, [van] Heemstra |
Anker |
Chr. symbool, betekenis: hoop. Tevens scheepvaartembleem |
Mancadan, Spreen Brouwer, Hucklenbruch |
Balk |
hechtheid, steun, kracht, sterk van karakter |
Hoppinck, Holman |
Bloem |
symbool van het leven |
Boelens, Eppinga, Blaupot |
Bok |
taaie weerstand, behendigheid, snelheid, scherpzinnigheid |
Coenders, Bokma de Boer |
Boom |
Eenheid |
Robles, Von Eichstorff, Bouritius |
Burcht |
Verdediging |
Van Slooten, Rodenburg |
Bijenkorf |
Vlijt |
Uding, De Jong |
Bijl |
Werkzaamheid en vlijt |
Aalsma, Alzum, Hooghiem |
Degen |
Vrijheid |
Aldershof, Cluiving, Wijbenga |
Drieberg |
teken van grondbezit, tevens reinheid, aanhankelijkheid |
Kromhout, Van der Meer |
Druiventros |
Wijnbouw, vruchtbaarheid, overvloed |
Mancandan, Van Wijngaarden |
Duif
|
Vrede, verzoening, eenvoud, onschuld en zuiverheid. |
Möller, Duijff Knottnerus |
Eenhoorn |
Dapperheid, strijdlust |
Humalda |
Eikel |
Bosbezit |
Teijens, Siccama |
Everzwijn |
Vrijheid, ongebreidelde kracht |
Bergsma |
Gans |
Waakzaamheid |
Bolhuis, Dijkstra |
Granaatappel |
vruchtbaarheid en eensgezindheid |
Bouricius, Quintus |
Griffioen |
Scherpzinnigheid en overleg |
Stellingwerff, Bolt |
Haan |
Waakzaamheid |
Broersma, Glinstra, De Haan |
Haas |
Snelheid, vruchtbaarheid |
Van der Veen, Hazelhof |
Halve adelaar |
(of Friese adelaar) rechtssymbool |
Zeer vele |
Hand |
(voorkomend uit een wolk) kracht, trouw, vlijt, onschuld |
Hania, Hanje |
Hart |
zuivere rechtspraak, ook recht op vrije jacht |
Douma, Donia |
Hoefijzer |
magische kracht, geluk (bijgeloof) |
Smeding, Dijkstra |
Hond
|
waakzaamheid, trouw, aanhankelijkheid
|
[Hora] Siccama, Scheltinga, Barel, Jeppema, Te Nijenhuis, |
Hoorn |
overvloed, rijke zegen en onvergankelijk geluk |
Bonnema |
Horens |
ossen- of buffel: als helmteken: doodsverachting, strijdlust, kracht |
Eizema |
Hulst |
Boetvaardigheid |
Linthorst Homan |
Jachthoorn |
kenteken van de jacht en van roem |
De Jager, Van Horn |
Kaars |
Het tijdelijke |
Van den Belt |
Keper |
(of chevron) hechtheid, steun, kracht |
Douma, Te Nijenhuis, IJsselmuiden, |
Klaverblad |
oprechtheid, hoop, maar ook weidebezit |
Siccama, vele andere, Buwalda, van Loo |
Knol |
groeikracht, levenskracht |
Woldring, Knol |
Koe |
kracht, dienstbaarheid |
Buma, Bontekoe, Hamming |
Kookpot |
Gastvrijheid |
Potter |
Krans |
(blader- of bloemen) vreugde, eer en trots |
Laurmann |
Kruis |
(ruim 800 soorten) symbool van het Christelijk geloof |
Möller,Kruis, Meertens |
Lam
|
zachtmoedigheid en geduld, reinheid en onschuld |
Lambergen, Blink, Westerdijk |
Leeuw |
Dapperheid en moed |
Lewe van Aduard, Leemhuis, Minnema |
Lelie |
(Franse) Maria-symbool, onschuld, reinheid, onthouding |
Hut, Van Dekema |
Lindeboom |
tederheid, zachtheid, bekoorlijkheid |
Lindeboom |
Meerblad |
(plompeblad) waarheid en trouw |
Luinstra |
Melusine
|
(zeemeermin met dubbele staart) moederliefde, maagdelijkheid |
Lusignan, koningen van Armenië |
Merlet |
(vogeltje zonder snavel en poten) de goede klank van een eerbare naam |
Dull tot Backenhagen, Rowaan |
Molenrad |
Maalrecht |
Möller, Van der Molen |
Molenijzer |
Oud rechtssymbool |
Mulder, Koiter |
Morenkop |
verblijf in de tropen, slaven, kruistochten |
Roorda |
Mossel |
pelgrimage, verre reizen, zwijgzaamheid |
Paus Benedictus XVI, Mossel |
Mijter |
Geestelijke macht |
Van Doore |
Notenboom |
Onschuld |
Notenboom |
Oester |
Stilzwijgendheid |
Herkingen (plaats) |
Olijftak |
vredesembleem, ook smart en beproeving |
Olivier |
Ooievaar |
vrede en geluk van het huis |
Rheen |
Os / stier |
Oerkracht |
Bolhuis |
Paal |
Karaktersterkte |
Schotanus, Drent |
Paard |
snelheid, kloekheid, uithoudingsvermogen |
Hiemstra, Rooda |
Pauw |
verheerlijking en opstanding, ijdelheid, overvloed |
Feitsma |
Pelikaan |
opofferende moederliefde |
Wiersema, Wigboldus |
Ploeg |
Landbouwembleem |
Hofman, de Graaf |
Poort |
openhartigheid, gastvrijheid, zekerheid |
Poortinga |
Pijl |
snelheid, behendigheid |
Wissema |
Raaf |
moed, grote begaafdheid |
Storm van ’s Gravenzande, de Sigers ther Borch |
Rad |
rollend geluk |
Holman, Huizinga, Alzum |
Ram |
geduld, verzoening, gematigdheid |
Van Sallandt, van Hoeckelum |
Ramskop |
weiderecht van schapen |
Huijing |
Riet |
leergierigheid en gedweeheid |
Holdinga, Wartena |
Ring |
Eeuwigheidsymbool |
De Vries, Jaarmsa |
Roos |
jeugd, schoonheid, lieftalligheid, liefde, vreugde, onschuld |
Atsma, Hut |
|
witte roos = vreugde |
Jansonius |
|
gouden roos = roem, |
Rengers |
Ruit |
rechtssymbool; de ongelijkheid van het aardse |
Jonkman, Walta |
Ruiter |
Deugdzaamheid |
De Ruijter, Obreen |
Rijksappel |
(wereldbol) volkomenheid |
Werumeus, Greijdanus, Andringa |
Schaar |
beroepswapen (meestal kleermaker) |
Bekkema |
Schapenschaar |
Weiderecht |
Scheers |
Schelp |
(St.-Jacobs-) pelgrimage, zwijgzaamheid |
Van der Wal, Keizer |
Slang |
veldheerschap, roem, list, leven en dood |
Fledderus, Schregardus |
Sleutel |
vertrouwen, zwijgzaamheid, dienstwaardigheid |
Dijkstra, Wibbens Adelen |
Snip |
Behoedzaamheid |
Snip |
Ster |
geluk, heil, ook Maria-symbool, leid-ster leiding |
Haitsma, Vulsma, Rosema |
Tak |
standvastigheid, ook: 'wijde vertakking in de familie' |
Kiers, Immenga |
Tulp |
voorzorg, behoorlijkheid |
Schurer |
Uil |
wereldlijke wijsheid |
Glas, Van der Meulen |
Vierblad |
Geluksteken |
Rosmalen |
Vis |
Matigheid |
Botma, Sinnema |
Vos |
slimheid, sluwheid |
De Jager, Van Riesen, Vos |
Vuur |
reinheid, zuiverend element |
Herbranda, Vonck |
Wassenaar |
(maansikkel) veranderlijkheid |
Bobbynga, Wassenaar, Unia |
Weegschaal |
gerechtigheid, matigheid, gelijkheid |
Talens |
Wereldbol |
het de wereld overwinnende Christendom |
Sinnema |
Wijnstok |
gezelligheid, vrolijkheid |
Leefsma |
Zandloper |
het tijdelijke van het leven |
Stemphoorn, Zuidhof, Huizinga |
Zeis |
sterfelijkheid en de dood |
Steenstra, Niemeijer |
Zon |
Lichtend voorbeeld |
De Boo, Knot |
Zwaan |
Waardigheid, deftigheid, trouw
|
Fogelsangh, Zuiderbaan, Hoekema, Albada |
Zwaard |
Vrije man |
Douma, Zwolsman |
Zwaluw |
Moed en geluk aanbrengend |
Swalue |
Bronnen
Familiewapens, ‘n oude traditie herleeft, Jan Zeeman
Genealogysk jierboek, 1993, Fryske Akademy Ljouwert, wapens Hesman troch J.C. Terluin
Heraldiek, Ottfried Neubecker
Prisma van de symbolen: historisch-culturele symbolen van A tot Z verklaard / [Hans Biedermann ; vert. uit het Duits door André Abeling ... et al.], 1991 Vert. van: Knaurs Lexikon der Symbole. - München : Droemer Knaur, 1989
Er is meer tussen hemel en aarde, Joanna Crosse, Lemniscaat Rotterdam, 1999
http://spirituelesymboliek.startpagina.nl/